Nieuwsbrief Vocale Duetten nr. 5

                                 ‘het Religieuze Duet”  (oktober 2005)

 

Hoewel er ook veel Joodse en Islamitische religieuze muziek bestaat, hebben wij in West Europa vooral te maken met de (Rooms) Katholieke en Protestantse kerkmuziek. Het verschil tussen de laatste twee soorten muziek heeft alles te maken met de ontstaansgeschiedenis van het Protestantisme :

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

0  500 Middel-       1500          opkomst v. 1600       grote   1700               1800

           eeuwen                          Luther -1517             godsd.twisten                 l

                                                 Calvijn-1541*             in Engeland           Romantiek

                                                                                                                   opkomst  burgerij                                                                                                       

                                                  Hendrik VIII—1534                                               

                                                              (Anglicaanse kerk)                        in Ned ontstaat

                                                                                                                    Hervormde en

                                                                                                                    Gereformeerde Kerk

                                                  * in Frankrijk: Hugenoten

 

In de Middeleeuwen (500-1500) was de Rooms Katholieke kerk oppermachtig, vooral omdat de meeste mensen niet konden lezen of schrijven. Dit veranderde vanaf 1350, het eerst in Italië, het begin van de Renaissance. Omdat men meer wist, werd men steeds kritischer en kwam men behalve tegen de macht van koningen, ook in opstand tegen de almacht van de kerk en de paus, tegen de corruptie, de enorme rijkdom , het verkopen van aflaten (=kwijtschelding van tijdelijke straf voor bepaalde zonden, waardoor men korter in het vagevuur zat en dus sneller in de hemel kon komen), het vereren van beelden in de kerk en tegen het gebruik van het Latijn dat men helemaal niet begreep. Het Protest (Protestantisme) groeide enorm na 1500. Luther, oorspronkelijk een katholieke monnik, kreeg vanaf 1517 vooral invloed in Noord- en Midden-Duitsland, Nederland en Scandinavië. Hij vertaalde de Bijbel in de volkstaal zodat de mensen die zelf konden lezen, en hij was in de leer niet zo streng en sober als Calvijn en  dat zien we ook weer terug in de muziek uit hun invloeds-gebieden. Nederland koos later voor de ideeën van Calvijn omdat deze beter pasten in de strijd tegen de Spaanse overheersers (80 jarige oorlog was bezig:1568-1648). Volgens Calvijn was nl. een vorst die Gods geboden overtrad afzetbaar en dat kwam goed uit!

Het Calvinisme was streng en de aanhangers mochten geen kleurrijke kleding dragen, moesten hard werken en hun geld goed investeren in hun bedrijf. Het had veel invloed in Zwitserland, Schotland en aanvankelijk ook in Frankrijk, waar de aanhangers Hugenoten heetten. Deze laatsten moesten uiteindelijk toch vluchten en zij kwamen o.a. naar Nederland.  In de periode 1500-1700 zijn in de verschillende landen veel mensen vanwege hun ‘verkeerde’ ideeën vermoord en wel vooral door de katholieke Inquisitie (=kerkelijke rechtbank).

 

De Anglicaanse kerk ontstond in Engeland , vooral omdat koning Hendrik VIII zelf de geestelijken wilde benoemen en de kerkbelastingen niet aan de paus van Rome wilde afstaan. De Anglicaanse kerk behoort tot de Protestantse kerken (kenmerk: verwerping transsubstantiatieleer= idee dat brood en wijn, echt het lichaam en bloed van Christus worden)maar heeft een katholiek uiterlijk. Zo zijn er bijv. bisschoppen, maar priesters mogen wel trouwen en er werd vanaf het begin alleen maar Engels in de kerk gesproken. In Engeland is er in de 17de eeuw veel gevochten tussen koningen die alle macht wilden en vaak katholiek waren en het parlement dat meer inspraak wilde en protestant was. Uiteindelijk won het parlement en dat nodigde in 1688 de Hollandse stadhouder Willem III uit als koning naar Engeland te komen (Willem & Mary). In de toelichting bij de workshop Engelse muziek zal dieper worden ingegaan op het verband tussen deze periode en de Engelse muziek van die tijd.

 

De gewone katholieke eredienst (mis) kende/kent een vaste opbouw van gezangen als Kyrië, Gloria, Credo , Agnus Dei, enz., alles tot voor heel kort geleden altijd in het Latijn gezongen. J. de Prez (1450-1521) schreef een prachtige Interval-canon ‘Agnus Dei’.  Daarnaast bestaat er ook nog een speciale ‘dodenmis’ (Requiem) met vaste en wisselende gezangen, en verder zijn er nog allerlei ‘dagelijkse’gebeden en lofzangen, bijv. Ave Verum, Dixit Dominus, en liederen voor Maria. De kerken waren rijk versierd met afbeeldingen en beelden en de gelovigen zagen die als een soort plaatjesboeken tijdens de mis omdat ze van al dat Latijn weinig begrepen.

De protestantse eredienst in een witgeverfde kerk zonder beelden, dus zonder afleiding, was en is veel meer gericht op de lezing van een stuk uit de bijbel in de volkstaal en de uitleg daarvan (preek) door de dominee. Er zijn geen vaste gezangen zoals in de katholieke kerk, maar er worden wel veel psalmen gezongen en al naar gelang de strengheid van de richting met meer of minder snelheid en halve of hele toonsafstanden.

Maria heeft in de katholieke kerk een zeer belangrijke plaats als moeder van God en als men in de katholieke kerk huwde, ging men daarna ook altijd nog apart naar het Maria-altaar, om vruchtbaarheid af te smeken. Zij werd en wordt op allerlei manieren bezongen *.

In het Magnificat vertelt Maria over het feit dat ze in verwachting is van de verlosser (=Jezus), maar er zijn vooral veel composities gemaakt ‘Stabat Mater’ geheten.

Dit betekent: ‘de moeder stond’ , dwz . dat Maria waardig en standvastig bleef terwijl Jezus aan het kruis hing. Met het Ave Maria, het reeds vermelde Magnificat en de Cantigas de Sancta Maria, behoort het Stabat Mater tot de bekendste Mariahymnen. De tekst ervan wordt voor het eerst eind dertiende eeuw gevonden en verschijnt daarna in het Missale Romanum. J. des Prez schrijft in 1486 het eerste Stabat Mater, later gevolgd door o.a. Palestrina, Pergolesi, Soler, Vivaldi, Rossini, Haydn, Dvorák en Poulenc. Voor de tekst van het Stabat Mater met de vertaling zie de bijlage.

 

Pergolesi (1710-1736) componist, violist en organist schreef ook veel komische opera`s, en  zijn Stabat Mater kent een oorspronkelijke bezetting van manlijke sopraan en manlijke alt.  Soler (1729-1783) was op 15-jarige leeftijd al kapelmeester, legde heel jong al kloostergeloften af en werd organist in El Escorial, de begraafplaats van de Spaanse koningen. Door allerlei omstandigheden heeft het lang geduurd voordat men buiten Spanje kennis kon maken met zijn werk in gedrukte vorm.

 

Het Tantum Ergo van Max Reger behoort net als het Te Deum tot het vierde deel van de gezangen gedurende het Lof (in de bijlage een overzicht van al deze gezangen). Het Lof was een plechtige bijeenkomst, vaak op een zondagmiddag waar de hostie (lichaam van Jezus) werd getoond aan de gelovigen, in een ‘monstrans’ gevat. Dit tonen is eigenlijk nog de Middeleeuwse beleving van de eucharistie(mis)waarbij Jezus zelf  ‘lijflijk’ aanwezig was.

Reger , pianist, organist en componist, groeide op in een streng katholiek milieu en leefde vanaf 1901 in Műnchen gelegen in Beieren, een katholiek gebiedsdeel van Duitsland dat toen nog steeds een vrij autonome status had. Hij trok rond door Europa en Rusland en gaf de Protestantse kerk (in Duitsland in de Lutherse vorm dus) veel nieuwe impulsen. In zijn ‘romantische’ muziek bleef echter veel bewaard van zijn katholieke achtergrond en de mystiek van de katholieke liturgie. Hij gebruikte de polyfonie net als J.S. Bach, maar in een latere periode vinden we bij hem een op Wagner geënte chromatiek, waarbij hij veelvuldig moduleert. In dit opzicht is hij een voorloper van Schönberg en Berg.

 

In Bach`s duet : Ich folge dir nach, uit de Kantate ‘Sehet wir gehen hinauf gen Jerusalem’ uit 1729 (BWV 159) zweeft boven de altstem een sopranenkoor met de tekst uit het zesde couplet van het lied van Paul Gerhardt (O hoofd vol bloed en wonden), op de melodie van H. Hassler uit 1601. De teksten van alt en sopranenkoor hebben nauw betrekking op elkaar.

 

Bij het lied Zion Streckt ihre Hände aus uit het Oratorium Elias van Mendelssohn hoort een lang verhaal, allereerst over het begrip Oratorium.  Dit is een compositie voor zangstemmen, koor en orkest gebaseerd op een vaak omvangrijk tekstboek, van al dan niet religieuze beschouwlijke aard en bestemd voor uitvoering in kerk of concertzaal zonder decor of handeling. Het koor vervult een belangrijke functie en soms is er ook een verteller die de verbindende teksten spreekt tussen aria`s en koren. Het Oratorium ontstond ten tijde van de Contrareformatie (=de poging van de katholieke kerk om in de 16de en 17de eeuw de invloed van het Protestantisme= Reformatie, tegen te gaan). Men wilde toen door populaire niet - liturgische diensten , Bijbelse en godsdienstige onderwerpen aan de ‘leken’ (niet gewijde mensen) brengen. Met name in Italië ontstond er een barokke oratoriumstijl die o.a. bij Scarlatti steeds meer de  uiterlijke verschijnselen kreeg van een opera. De passies  en cantates van Bach nemen daarnaast een zeer aparte

 

    = monstrans

 

positie in. Zij hadden en hebben nog steeds een vaste plaats in onze (godsdienstgerichte) jaarkalender.

Händel hanteerde in zijn oratoria een sterk dramatisch epische stijl en behandelde ook ‘wereldlijke’ onderwerpen. Haydn ging met dit genre verder (Schöpfung en Jahreszeiten) en de bloei van het burgerlijke koorwezen in de 19de eeuw gaf er een grote impuls aan.

Na het componeren van zijn oratorium Paulus naar voorbeeld van Händel en Bach, in 1836, maakte Mendelssohn meteen plannen voor een nieuw, maar omdat hij zo nauw mogelijk wilde aansluiten bij de oorspronkelijke bijbeltekst, kreeg hij problemen met Klingemann in Londen die het geheel wat poëtischer wilde maken. Toen Mendelssohn in 1845 een opdracht kreeg van het Birmingham Music Festival om een groot werk te componeren dat hij zelf zou mogen dirigeren, kwam de vaart in de Elias en in 1846 vond de première plaats. Er was een zeer prominente rol voor het koor, want  omdat het Festival door zangverenigingen werd georganiseerd, moesten zij worden tevredengesteld. Weer terug in Duitsland herzag M. het oratorium grondig, m.n. haalde hij alle teksten uit het Nieuwe Testament eruit en vertaalde het ook in het Duits.

 

Elias (1 Koningen 17, 18 en 19) verhaalt hoe Israël op een dieptepunt zit, en de koningen doen alles wat kwaad lijkt in Gods ogen, zoals goud vergaren en zich omringen met vele vrouwen. Achab trouwt om economische redenen met een Fenicische prinses en dient voortaan de Baäl , gesymboliseerd door een gouden kalf. Elia komt en waarschuwt de koning. Hieronder volgen enige belangrijke episodes uit het verhaal:

 

 

-voorspelling van de droogte: Het duet gaat over de  klacht van het volk dat de oogst is mislukt , de rivieren

 zijn uitgedroogd: Heer, hoor ons gebed !

-oordeel van God op de Carmel

-het regenwonder

-terdoodveroordeling van de profeet Elia door de koningin

en zijn vlucht in de woestijn

-hemelvaart van Elia                                                                                                                                                                        

 

Literatuur: The New Grove, Internet, Cantica Latina,  verschillende kerk-zangbundels, E.Vreuls, Cursus Marialogie

 

*De verering van een moeder-Gods figuur die een verlosser baart gaat al terug tot 1000 voor Christus; de Moedergod Anahita werd toen in Azië aanbeden als ‘onbevlekte en maagdelijke’ vruchtbaarheidsgodin en zij ontving een Verlosser uit het zaad van Zarathustra.

 

Bijlagen:

De Latijnse tekst met vertaling van het Agnus Dei en het Tantum Ergo (zie ook 5)

De tekst van het Stabat Mater met vertaling

De Duitse tekst van Bach`s Cantate met vertaling

De Duitse tekst van het duet uit Elias met vertaling

De juiste volgorde van de gezangen tijdens het Lof (zie ook 1: Tantum Ergo)

 

 (1)Agnus Dei                              Lam Gods

qui tollis peccata mundi              dat de zonden der wereld draagt

miserere nobis                              ontferm u over ons

(2x)

Agnus Dei                                    Lam Gods

quio tollis peccata mundi             dat de zonden der wereld draagt

dona nobis pacem                         geef ons de vrede

                                             --------

Tantum ergo sacramentum           Voor zo`n groot sacrament

Veneremur cernui                         buigen wij biddend neer

Et antiquum documentum           de oude wetsgebruiken wijken

Novo cedat ritui                            voor de nieuwe offerdienst

Praestet fides supplementum        Vult hieraan het diep geloven

Sensuum defectui                          wat aan de zinnen aan kracht ontbreekt

                                                                                    

Genitori, Genitoque                      Aan de vader en zoon ook

Laus et jubilatio                            lofzang en jubellied

Salus honor, virtus quoque           Heil, heerlijkheid en sterkte

Sit et benedictio                            Zegen ook voor hen.

Procedenti ab utroque                   Hem die voortkomt uit Hen beiden

Compar sit laudatio                       past eenzelfde lofbetoon

 

(2) Stabat mater dolorosa       Met een hart vol pijn stond

Iuxta crucem lacrymosa         de Moeder wenend naast het kruis

Dum pendebat filius              toen (daar0 haar zoon aan hing.

 

Cuius animam gementem       Wier verdrietig hart

Contristatam et dolentem      vol droefenis en pijn

Pertransivit gladius                met een zwaard doorboord werd

 

O quam trista et afflicta         O hoe droevig en verslagen

Fuit illa benedicta                  was zij, de gezegende

Mater unigeniti                       de moeder van de eniggeborene

 

Quae moerebat et dolebat      Zij die klaagde en leed

Pia Mater, dum videbat         de liefhebbende moeder

Nati poenas inclyti                 toen zij de straffen van haar beroemde Zoon zag

                                                    

Quis est homo qui non fleret  Wie is de mens die niet zou wenen

Matrem Christi si videret       wanneer hij Christus`moeder zou zien

In tanto supplicio ?                in zo`n grote kwelling ?

 

Quis non posset contristari     Wie zou niet met haar treuren

Piam matrem contemplari      de vrome moeder ziend

Dolentem cum filio ?             lijdend met haar zoon ?

 

Pro peccatis suae gentis         Voor de zonden van haar volk

Jesum vidit in tormentis         ziet zij Jezus gemarteld

Et flagellis subditum              en als slachtoffer van geseling

 

Vidit suum dulcem natum     Zij zag haar lieve zoon

Morientem desolatum            sterven, zonder troost

Dum emisit spiritum               terwijl Hij de geest gaf

 

Eia mater, fons amoris           O moeder, bron van liefde

Me sentire vim doloris           laat mij de macht van de pijn voelen

Fac ut tecum lugeam              maak dat ik met U lijd

 

Fac ut ardeat cor meam          Maak dat mijn hart brandt

In amando Christum Deum   in liefde voor Christus

Ut sibi complaceam                (mijn) God opdat ik hem welgevallig moge zijn

                                                                                            

Sancta Mater, istud agas        Heilige moeder laat dit gebeuren

Crucifixi fige plagas               dat U de wonden van de gekruisigde

Cordi meo valide                   sterk in mijn hart drukt

 

Tui nati vulnerati                    Voor uw gewond kind

Tum dignati pro me pati         dat zich verwaardigt, voor mij te lijden

Poenas mecum divide!           Deel(uw) smarten met mij!

 

Fac me veretecum flere          Laat mij werkelijk met u wenen

Crucifixo condolere               lijden met de gekruisigde

Donec ego vixero                   zolang ik leven zal

 

Iuxta crucem tecum stare       Naast het kruis te staan met u

Te libenter sociare                  mij vrij bij u te voegen

In planctu desider                  in Uw smart, dat wens ik

Virgo virginum praeclara       Maagd, stralendste aller maagden

Mihi iam non sis amara          wees niet langer bitter jegens mij

Fac me tecum plangere          laat mij met u klagen

 

Fac, ut portem Christi mortem Maak dat ik Christus`dood mag dragen

Passionis fac consortem et     het noodlot van zijn lijden

Plagus recolere                       en zijn wonden op mij mag nemen

 

Fac me plagis vulnerati           Maak dat ik door zijn wonden verwond

Cruce hac inebriari                 worde, bij dit kruis dronken  moge zijn

Ob amorem filii                      uit liefde voor uw zoon

 

Inflammatus et accensus        Ontvlamd en ontbrand

Per te virgo, sim defensus      Maagd, zou ik door u beschermd zijn

In die iudicii.                           Op de dag van het oordeel

 

(Christe cum sit hinc exire,    Christus wanneer het tijd is van hier 

per matrem me venire             weg te gaan, geef dan dat ik door uw

ad palmam victoriae)               moeder mag komen tot de palm van de overwinning

                                                                                         

Quando corpus morietur        Maak, dat wanneer mijn lichaam zal

Fac, ut animae donetur          sterven, aan mijn ziel de werkelijkheid

Paradisi gloria                          van het paradijs gegeven zal worden.

 

n.b. de tekst bij Pergolesi (hierboven afgedrukt; bij P. ontbreekt echter de voorlaatste strofe) wijkt enigszins af van die in het Missale Romanum

 

                                        --------------

(3) Ich folge dir nach                         Ik volg uw pad

Ich will hier bei dir stehen                 Ik wil bij u verblijven

Verachte mich doch nicht                  Veracht mij toch niet

Durch Speichel und Schmach            behandel me niet met smaad en hoon

Von dir will ich nicht gehen              Ik wil niet weggaan van u

Am Kreuz will ich dich noch              aan het kruis wil ik u nog

umfangen,                                            omhelzen.

Bis dir dein Herze bricht.                    Als uw hart breekt

Dich lass ich nicht aus meiner Brust   wil ik u niet uit mijn hart gaan

Wenn dein Haupt wird erblassen        en als uw hoofd bleek wordt

Im letzten Todesstoss                          bij de laatste doodssteek

Und wenn du endlich scheiden musst En als u op het eind moet weggaan

Alsdenn will ich dich fassen                dan nog wil ik u vasthouden

Sollst du dein Grab in mir erlangen     u zult uw graf in mij ontdekken

In meinem Arm und Schoss                in de omhelzing van mijn armen

 

                                      -----------------

(4) Zion streckt ihre Hände aus,           Zion strek je armen uit

und da ist niemand der sie tröste          en er niemand die je troost.

 

                                       ----------------

(5) Gezangen gedurende het lof:

 

1. Ter ere van het allerheiligste:

-Adoro te

-Ave verum

-Sacris solemnis

-Panis  angelicus

-Verbum supernum

-O Salutaris hostia

-Ecce panis

-Lauda Sion

-Pange lingua- Corporis

 

2. Lofzangen voor de tijd van het kerkelijk jaar:

   Tijdens de Advent (vier weken voor Kerst):

-Rorate

   In de Kersttijd:

-Adeste fideles

   In de Passietijd:

-Pange lingua- Lauream

   Pasen:

-Victime paschali

   Pinkstertijd:

-Veni creator

-Veni, sancte Spiritus

-Lucis Creator

 

3. Lofzangen tere ere van Maria:

-Ave Maris stella

-Alma redemptoris

-Ave Regina caelorum

-Regina caeli

-Salve Regina

-Inviolata

-Tota pulchra es

 

4. Danklied  en Benedictie

-Te Deum

-Tantum ergo

 

 Terug naar de  pagina      Muziek        óf    de Homepage     Charlotte Anna Hansson